Улсын Их Хурлын Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны 2025 оны тавдугаар сарын 14-ний өдрийн хуралдаанаар Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 24 дэх илтгэлийг хэлэлцлээ.

Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын дарга Сүнжид Хүний эрх, эрх чөлөөний төлөв байдлын талаарх 24 дэх илтгэлийн “Сонгох, сонгогдох эрх: 2024 оны сонгуулийн үйл ажиллагаа” сэдэвт илтгэлийг танилцуулсан юм.

ХЭҮК-оос УИХ-ын 9 дэх удаагийн ээлжит сонгуулийн үйл явц, 9 дэх удаагийн аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-ын сонгуулийн үйл явцад болон сонгуулийн харилцааг зохицуулж байгаа хууль тогтоомжид харьцуулсан дүн шинжилгээ, цахим ялгаварлан гадуурхалд өртөж байгаа байдал, нэр төрийг гутаах нөхцөл байдалд кэйс судалгаа хийлгэсэн байна. Энэ дөрвөн судалгаандаа үндэслээд энэ илтгэлийг боловсруулсан гэлээ. Түүнээс гадна Сонгуулийн ерөнхий хороо, Улсын бүртгэлийн ерөнхий газар, Тагнуулын ерөнхий газар, Цагдаагийн ерөнхий газар зэрэг асуудал хариуцсан есөн байгууллагаас мэдээлэл, статистик тоо баримтыг авч, бүх нийтээрээ сонгууль өгөх зарчим, тэгш эрхийн зарчим, чөлөөтэй байх зарчим, нууцаар санал өгөх зарчим хэрхэн хангагдсанд дүн шинжилгээ хийжээ.

ХЭҮК аймаг, нийслэл, сум дүүргийн ИТХ-ын сонгуулийн зохицуулалтыг өөрийнх нь онцлогийг тусгасан байдлаар шинэчлэн тусгах шаардлагатай хэмээн дүгнэжээ.

Мөн оюутан, дэд бүтэц, уул уурхайн бүтээн байгуулалтад ажиллаж байгаа ажилтнууд, тухайн оршин суугаа харьяаллаасаа өөр газар амьдарч байгаа иргэд сонгох эрхээ эдэлж чадахгүй байна гэдэг дүгнэлт хийсэн байна. Тиймээс цахимаар, урьдчилан, шуудангаар сонгууль өгөх олон хувилбараар иргэдэд сонгох эрхийг эдлүүлэх боломжийг хуулиар олгох нь зүйтэй гэж үзсэнийг тодотгосон.

Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тойргийг тогтоохдоо Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллагаас зөвлөсөнчлэн 10-15 хувийн хэлбэлзэлтэй байх зарчмыг үндэслэх нь зүйтэй гэдэг дүгнэлтийг танилцуулсан. Сонгуулийн сурталчилгааны 17 хоногийн хугацаанд сонгогчид нэр дэвшигчийн мэдээлэлтэй бүрэн танилцах, нэр дэвшигч өөрийгөө таниулах хугацаа хүрэлцэхгүй байна гэж үзсэн байна. Түүнээс гадна сонгууль өгөхдөө мандатын тоотой тэнцүү тооны нэр дэвшигчийг дугуйлахыг шаардах, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн бусдын тусламжтайгаар саналаа өгөх үед саналаа нууцаар өгөх боломж хангагдахгүй байна гэж үзжээ. 

Түүнчлэн сонгуулийн зардал, гомдол маргааны шийдвэрлэлттэй холбоотой гаргасан дүгнэлтүүд, авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний талаарх саналаа танилцуулсан.

Дараа нь ХЭҮК-ын Хүний эрх хамгаалагчийн асуудал эрхэлсэн гишүүн С.Дондов хүний эрхийн хамгаалагчийн гол бүрэлдэхүүн хэсэг болох сэтгүүлчдийн өнөөгийн нөхцөл байдалд хийсэн судалгааны дүнг танилцуулсан юм.

Ингэхдээ ХЭҮК-т ирсэн гомдлууд, шүүхээр шийдэгдсэн кэйсүүдэд дүн шинжилгээ хийсэн бөгөөд судалгаанд 430 орчим сэтгүүлч оролцсон гэлээ. Сэтгүүлчдийн зүгээс улс төрийн хараат нөхцөл байдал ажиллахад нөлөөлж байна, эдийн засгийн хувьд хараат бус байж чадахгүй байна, сэтгэл санааны болоод гадны хүчирхийлэлд өртөх нь их байна, сэтгүүлчдийг хууль бусаар цагдан хорьж, ял шийтгэл оноож үзэл бодлоо илэрхийлэхэд бэрхшээл учруулж байна гэсэн байр суурийг илэрхийлжээ. ХЭҮК-оос дүн шинжилгээ болон сэтгүүлчдийн байр суурьд үндэслэн есөн саналыг боловсруулснаа танилцуулсан юм.

Үүний долоо нь хууль тогтоомжтой холбоотой санал бөгөөд Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад сэтгүүлчийн эх сурвалжийг хамгаалах эрх зүйн зохицуулалтыг олон улсын стандартад нийцүүлэн тусгах, Эрүүгийн хуулийн 13.14 дүгээр зүйлийг өөрчлөх, иргэний нэр төр, алдар хүндийн талаарх хуулийн зохицуулалтыг санаатай худал мэдээлэл тараах болон сэтгүүлч мэргэжлийн алдаа гаргах гэсэн ойлголтыг ялгаж зохицуулах зэрэг саналуудыг тусгажээ.

Дээрх хоёр танилцуулгатай холбогдуулан УИХ-ын гишүүд асуулт асууж, байр сууриа илэрхийлсэн. Тухайлбал, УИХ-ын гишүүн Г.Уянгахишиг хэвлэлийн эрх чөлөөтэй холбоотой асуудлаар тодруулсан.

Тэрбээр одоо хүчин төгөлдөр байгаа Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний хуулиа хөндөхгүйгээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, сэтгүүлч, тухайн редакцын чөлөөт байдал, эх сурвалжаа нууцлахтай холбоотой асуудлыг бусад хуулийн зохицуулалтуудаар хэрэгжүүлээд явах боломж бий эсэхийг лавласан. Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай гэж хуулиа явцууруулаад хэвлэл мэдээллийн байгууллагын тухай болгож өөрчлөх нь зөв эсэхэд эргэлзэж байгаагаа илэрхийлээд, олон улсын сайн туршлагыг судалгааны хүрээндээ хэрхэн дүгнэсэн талаар асуусан.

ХЭҮК-ын Хүний эрх хамгаалагчийн асуудал эрхэлсэн гишүүн С.Дондов, Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд нийтийн мэдэх эрхийг хангах зорилгоор ажиллах бөгөөд төрөөс хараат бусаар үйл ажиллагаа явуулах боломжийг нь бүрдүүлсэн байх шаардлагатай гэж үздэг гэлээ. Мөн дагаж гарсан бусад хуулиудаар аливаа хязгаарлалтыг хийхгүй байх нь зохимжтой гэж үзэж буйгаа илэрхийлсэн. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль өргөн агуулгыг багтааж чадсан. Тийм учраас үүнийг хумихгүйгээр, өөрийн орны онцлог, нөхцөл байдалд тохирсон байдлаар хуульчлах нь чухал хэмээгээд, сэтгүүлч нууц материал олж аваад түүнийгээ мэдээлсний төлөө хариуцлага хүлээлгэж|, ял оноож байгаа нь хэвлэлийн эрх чөлөөг бүдүүлгээр зөрчиж байгаа үйлдэл гэлээ. Тэрбээр, Хүний эрхийн хамгаалагчийн хамгийн гол бүрэлдэхүүн хэсэг нь сэтгүүлч байдаг. Сэтгүүлчийг олон улсын хэмжээнд хүний эрхийн хамгаалагч гэж үздэг учраас үйл ажиллагаагаа чөлөөтэй явуулах, нийтийн мэдэх эрхийг хангах, өөрийн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх боломжийг нь өргөн агуулгаар хуульчилсан байдаг. Тийм учраас сэтгүүлчийг үйл ажиллагаагаа төрөөс хараат бус, хэвийн хэвийн явуулах боломжийг олгох шаардлагатай гэж ингэж үзсэн гэсэн хариултыг өгсөн юм.

Байнгын хороо ХЭҮК-ын илтгэлийг хэлэлцсэн талаарх санал, дүгнэлтээ хууль зүйн байнгын хороонд хүргүүлнэ хэмээн Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээллийн газраас мэдээллээ.